روایت 173 سال خاطره در مدرسه‌ای استوار و زیبا+تصاویر
خبرگزاری فارس ـ گروه آموزش و پرورش: ساعت 9 صبح است. نم نم باران شروع شده است و هوا کمی سرد است. از میدان امام خمینی(ره) به سمت خیابان ناصرخسرو حرکت می‌کنم. تراکم خودروها در ورودی خیابان، اجازه حرکت را به سختی می‌دهد.
هنوز چند دقیقه‌ای راه نرفته‌ام که درهای مدرسه قدیمی پایتخت، نمایان می‌شود. درهای این مدرسه در گذشته به طرف خیابان باب همایون باز می‌شد اما در سال 1292 قمری درِ ورودی بنا به شمال شرقی مدرسه رو به خیابان ناصرخسرو یعنی همین درِ فعلی منتقل شد. این «در» به شیوه معماری سنتی دارای اتاق زنجیره‌ای بلندی است. در دو سوی درگاه، دو ستون استوانه‌ای نقره‌ای رنگ، طاق این در را نگه داشته است.
نمای بیرونی دارالفنون از داخل حیاط، آجری ساده با تزئینات مقرنسی در بالای دیوارهاست؛ علاوه بر این تزئین مختصر آجری، در قاب‌های کاشی فیروزه‌ای که در قسمت زیر مقرنس‌کاری‌ها تعبیه شده‌اند، شعرها و جمله‌های پندآمیز با رنگ سفید خوشنویسی شده است. در وسط دو ضلع شمالی و جنوبی مدرسه، دو درگاه قرینه وجود دارد؛ درگاه شمالی راه دسترسی فضای مدرسه به زمین پشت ساختمان مخابرات و درگاه جنوبی راه دسترسی به دو سالن نمایش و غذاخوری است. در زیر طاق این دو درگاه، تزئینات کاشی کاری مختصری دیده می‌شود.
بالای درگاه شمالی، اتاق شاه‌نشین قرار دارد؛ اتاق شاه‌نشین اتاقی با ارتفاع نسبتا بلند است که معمولا ارتفاع آن ۲ برابر دیگر اتاق‌های خانه‌های قدیمی است. در قسمت بالای این ارتفاع، سقف نیم گنبدی قرار می‌گیرد و چون ارتفاع زیاد بود باعث خنک شدن اتاق می‌شد؛ پنجره این اتاق در قسمت بالایی درگاه رو به فضای سبز و دل‌انگیز حیاط باز می‌شود؛ قاب‌های کاشی بالای این دو درگاه، بزرگترین قاب‌های کاشی کاری در تمام صحن ساختمان هستند که با دو آیه قرآن مزین شده‌اند.
مدرسه دارالفنون با مساحت ملک 7200 مترمربع با تزئینات آجرکاری، آینه‌کاری، گچ‌بری و کاشی‌کاری و تذهیب ساخته شده است؛ طراح ساختمان اولیه میرزا رضای مهندس و معمار آن، محمد تقی‌خان معمارباشی در سال 1229 هجری شمسی و طراح ساختمان دوم نیز نیکولای مارکوف معمار روسی در سال ۱۳۰۸ هجری شمسی بودند.
مالکیت این مدرسه در تملک وزارت آموزش و پرورش به شماره 665832 در سال ۱۳۱۲ است و مساحت حیاط آن ۵۵۹۴ متر و ۱۰ سانتی‌متر و ۵ میلی‌متر مربع است؛ تعداد اتاق‌های ساختمان در ساخت مرحله اول، ۵۰ اتاق در یک طبقه است که طول و عرض هر اتاق چهار ذرع(۴ متر و ۱۶ سانتی‌متر) است و تعداد کلاس‌های ساختمان در ساخت مرحله دوم، 32 کلاس در دو طبقه(ضلع شرقی و غربی ۲۴ کلاس و ضلع شمالی ۸ کلاس)، تالار شرقی به ابعادی 13*27 مترمربع و تالار غربی 13*19 مترمربع است.
مدرسه دارالفنون در تاریخ ۱۱ شهریور ۱۳۷۵ شمسی با شماره ۱۷۴۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
امیرکبیر در نامه‌ای به ناصرالدین شاه اهمیت تأسیس یک موسسه آموزشی به سبک اروپایی را در ایران شرح می‌دهد و می‌نویسد: «در امر مدرسه دقت زیاد لازم است. آدم خیلی معقول متشخص می‌خواهد که سررشته از هرچیز فرنگی و ایرانی داشته باشد».
در جنوب میدان توپخانه که میدان امام خمینی(ره) فعلی است، زمین پهناوری بود که سربازان در آن آموزش رزمی می‌دیدند؛ امیرکبیر این زمین را که به کاخ سلطنتی هم نزدیک بود برای مدرسه مناسب دید و با موافقت ناصرالدین شاه که در آن زمان جوانی ۲۰ ساله بود، کار ساختمانی آن را در سال 1229 هجری شمسی آغاز کرد.
نقشه این بنا را میرزا رضای مهندس‌باشی کشید؛ وی یکی از پنج محصل بود که به دستور عباس میرزا ولیعهد، به انگلستان رفته بود و در رشته مهندسی در ساختن قلعه و استحکامات نظامی تحصیل کرده بود. نقشه میرزا رضا متأثر از نقشه عمارت «سربازخانه ویلیچ» انگلیس بود و محمدتقی معمار، جد مادری کامران میرزا، پسر ناصرالدین شاه، مأمور ساختن آن شد.
ساختمان شرقی دارالفنون تا اواخر سال ۱۲۳۰ هجری شمسی به اتمام رسید و مورد استفاده قرار گرفت و بقیه آن نیز تا اوایل سال ۱۲۳۲ هجری شمسی پایان یافت؛ در چهار طرف حیاط مدرسه، 50 اتاق منقش مذهب هر کدام به طول و عرض ۴۰ ذرع ساختند و در جلوی آنها، ایوان‌های وسیع بنا کردند. در ضلع جنوبی حیاط مدرسه، تالار تئاتر احداث شد؛ در وسط حیاط، حوض بزرگی بود و پیرامونش کرت‌هایی ایجاد شده بود که در آن درختان میوه از قبیل زردآلو، توت، گوجه و شاتوت نشانده بودند.
اینجا دارالفنون است؛ مدرسه امیرکبیر؛ مدرسه‌ای که خاطره سال‌ها تحصیل و تدریس را در حافظه خود ثبت کرده است و اکثر فارغ‌التحصیلان آن در گوشه و کنار کشور، جزو افراد سرشناس محسوب می‌شوند.
احمد آرام، بهرام بیضایی، جلال آل احمد، حبیب الله آموزگار، کاظم اکرمی، عباس اقبال آشتیانی، فریدون آدمیت، محمدحسین بهجت تبریزی (شهریار)، مصطفی چمران و داریوش فرهود از جمله دانش‌آموختگان این مدرسه تاریخی هستند.
دانش‌آموختگان دارالفنون به یاد مدرسه قدیمی خود هستند و همواره از مدرسه خود یاد می‌کنند که اکنون در 173 سالگی این مدرسه، جشن به پا کردند و کیک گرفتند و یاد روزهای خوب تحصیل را گرامی داشتند.
مدرسه دارالفنون در روز یکشنبه ششم دی‌ماه 1230 برابر با پنجم ربیع‌الاول 1268 قمری، سیزده روز پیش از قتل امیرکبیر و با حضور ناصرالدین‌شاه، آقاخان نوری صدراعظم جدید و گروهی از دانشمندان و معلمین ایرانی و اروپایی با 30 نفر شاگرد رسماً گشایش یافت.
به همین مناسبت و در سالروز 173 سالگی این بنا، وزیر آموزش‌وپرورش به همراه تعدادی از معاونان خود در مدرسه دارالفنون جلسه‌ای را برگزار کرده و در حاشیه این مراسم، وزیر آموزش‌وپرورش لوح یادبود مدرسه دارالفنون را نوشته و امضا کرد.
حاجی میرزایی پس از امضای لوح یادبود 173 سالگی مدرسه دارالفنون در مورد این مدرسه تاریخی اظهار کرد: این مدرسه باید احیاء شده و به جایگاه عمومی تبدیل شود که همه بیایند و از آن استفاده کنند. این مکان تاریخی و علمی دارای اهمیت ویژه‌ای است و باید نگاه ویژه نسبت به آن داشت. باید برای دارالفنون برنامه‌ریزی لازم صورت گیرد تا وضعیت بهتری پیدا کند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی ذوعلم رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در گفت‌وگو با خبرنگار آموزش و پرورش خبرگزاری فارس درباره آخرین وضعیت مدرسه دارالفنون اظهار کرد: دارالفنون برای ما یک مرکز بسیار مهمی از جهات مختلف است که با اسم امیرکبیر کاملا همراه است و یادآور یک تلاش جدی بر اساس مصالح ملی و در جهت رشد، تعالی و پیشرفت است که پایه‌گذار آن، امیرکبیر بوده است.
وی ادامه داد: امیرکبیر هزینه این فکر را پرداخت و در این مسیر شهید شد و به اعتقاد بنده هرچند دارالفنون بعداً با آن چیزی که امیرکبیر ترسیم کرده بود، یک کمی زاویه و فاصله گرفت، ولی ایده‌ای که در دارالفنون و انگیزه‌ای که در امیرکبیر وجود داشت بسیار مقدس و محترم است.
معاون وزیر آموزش و پرورش اضافه کرد: اینکه حدود 180 سال قبل، در زمانی که یک حاکمیت استبدادی بر کشور ما حاکم است، یک فردی با انگیزه دینی و عِرق ملی، چنین اقدامی انجام دهد، بسیار آموزنده و الهام بخش برای حرکت آینده است.
وی افزود: اینکه حدود 130 سال بعد از امیرکبیر، انقلاب اسلامی پیروز شد، با استفاده از فراز و نشیب‌ها و تجربه‌هایی بود که قبل از انقلاب، حاصل شده بود و آنچه که امیرکبیر می‌خواست در یکی از ابعاد انجام دهد، انقلاب اسلامی در تمام ابعاد یعنی استقلال کشور، نظام مردم‌سالاری دینی و بازگشت به هویت ملی، اسلامی و ایرانی تحقق بخشید.
حجت‌الاسلام والمسلمین ذوعلم اضافه کرد: امروز هم دارالفنون یک رسالت بزرگی برای خودش احساس می‌کند که بتواند بین نسل نوجوان و جوان با آن دیدگاه‌های اصیل و عمیق پیوند برقرار کرده و از این بستر تاریخی به تعمیق و ارتقای هویت ملی جامعه کمک کند.
وی افزود: بنابراین کارکردهایی که امروز دارالفنون می‌تواند داشته باشد، کارکردهای مختلفی است و در اضلاع مختلف می‌توان برای آن تعریف کرد و خوشبختانه جمعی به عنوان هیأت اندیشه‌ورز با یک نگاه همدلی و همکاری با بقیه بخش‌ها شکل گرفته است که بتوانند به ما کمک کنند تا با یک نگاه مشارکت‌جویانه بتوانیم دارالفنون را به یک مرکز فعال و کانون رفت و آمد جوانان و نوجوانان تبدیل کنیم.
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در پاسخ به این پرسش که «آیا دارالفنون موزه تعلیم و تربیت خواهد بود؟»، گفت: موزه تعلیم و تربیت دارالفنون وجود دارد و کتابخانه دارالفنون هم با همکاری نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور باید احیا شود و مجموعه‌ای از فعالیت‌های هنری، ادبی و فرهنگی خواهد بود که بتواند به عنوان مرکز گفت‌وگو، تبادل نظر تعریف شود.
وی ادامه داد: یک بخشی هم جنبه میراث فرهنگی است که دارالفنون دارد و بازدیدهایی که دانش‌آموزان و اقشار دیگر انجام می‌دهند که همه باید در یک نگاه جامع به عنوان طرح جامع دارالفنون دیده شود و دنبال کنیم که تحقق یابد.
حجت‌الاسلام والمسلمین ذوعلم درباره بخش غربی دارالفنون که در آستانه تخریب به دلیل بارندگی است، اضافه کرد: بارندگی تخریبش نمی‌کند و دوستان خیلی زحمت کشیدند که در سال‌های گذشته این بنا را بازسازی و حفظ کردند و کارهای اساسی برای آن انجام گرفته است منتها بین شهرداری و میراث فرهنگی باید همکاری قوی‌تری شکل بگیرد تا بازسازی صورت گیرد.
وی تصریح کرد: میراث فرهنگی در بازسازی این ساختمان ملاحظاتی دارد که ملاحظات درست و به‌حقی است ولی نباید این ملاحظات موجب کندی بازسازی این مجموعه شود؛ به علاوه اعتباراتی مورد نیاز است که معتقدیم باید شهرداری و میراث فرهنگی کمک کنند تا زودتر بازسازی دارالفنون تکمیل شود.